Αυτό το ηλεκτρονικό άρθρο δημοσιεύτηκε τον Ιούνη του 2020 στην ηλεκτρονική σελίδα της Αριστερής Πτέρυγας.

ΜΑΚΑΡΙΟΣ: Η ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΧΡΟΝΙΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

του Θέμου Δημητρίου

Τον τελευταίο καιρο υπάρχει μια άνθηση της κριτικης ενάντια στον Μακάριο απο πολλους φιλελεύθερους δεξιους αρθρογράφους αλλα και αριστερους σχολιαστες, κύρια έξω απο το χώρο του ΑΚΕΛ. Είναι σημαντικο να συζητήσουμε τη σκοπιμότητα αυτης της προσέγγισης αυτη τη χρονικη στιγμη και να αναλύσουμε τα αποτελέσματά-της. Πρόθεσή-μου δεν είναι να καταδικάσω την κριτικη στον Μακάριο. Όμως, αυτη η κριτικη πρέπει να γίνεται με σοβαρότητα και να συνεισφέρει στην καλύτερη κατανόηση της ιστορίας και των πρωταγωνιστων-της.

Κατ’ αρχην δεν ήμουν ποτε θιασώτης του «μακαριακισμου». Τα χρόνια πριν και μετα το πραξικόπημα είχα την τιμη να βρίσκομαι στην ηγεσία της Σοσιαλιστικης Νεολαίας ΕΔΕΝ, μαζι με συντρόφους όπως ο Μάριος Τεμπριώτης, ο Δώρος Λοΐζου, ο Ζήνωνας Ποφαΐδης – για να αναφέρω μόνο αυτους που δεν ζουν πια. Ο ίδιος ο Μακάριος, μετα απο ένα συλλαλητήριο όπου η ΕΔΕΝ ήταν ιδιαίτερα μαχητικη, κάλεσε τον Βάσο Λυσσαρίδη για να τον προειδοποιήσει ότι «η νεολαία-του γινόταν αντι-μακαριακη». Ωστόσο, εμεις ποτε δεν επιδοθήκαμε σε αντι-μακαριακες δραστηριότητες και τη νύκτα του θανάτου του Μακαρίου είμασταν οι πρώτοι που κινητοποιηθήκαμε για να αποτρέψουμε πιθανο πραξικόπημα για το οποίο υπήρχαν πληροφορίες ότι θα γινόταν. Είχαμε όμως τις αντοχες να κριτικάρουμε το απόλυτο ίνδαλμα την ώρα που η θεοποίησή-του ήταν σχεδον καθολικη.

Α. ΚΡΙΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ

Το πρόβλημα της πολιτικης δράσης, ιδιαίτερα σε συνθήκες πολιτικης αστάθειας, δεν είναι να τοποθετηθει κανεις «σωστα» σαν άτομο αλλα να μπορέσει να δημιουργήσει τις συνθήκες για ολόκληρη την κοινωνία να κινηθει στη σωστη κατεύθυνση. Οι δυνάμεις που χρειάζονται για κάτι τέτοιο προέρχονται κατανάγκην απο διαφορετικες αφετηρίες και είναι εν πολλοις ετερόκλητες. Αυτο που τις συνδέει είναι μια κοινη κατανόηση για τα βασικα που πρέπει να γίνουν τη στιγμη της κοινης-τους δράσης. Δεν είναι λοιπον ούτε παράξενο ούτε μεμπτο να υπάρχουν διαφορες μεταξυ-τους. Ούτε και πρέπει να είναι εμπόδιο στη συνεργασία-τους η κριτικη τοποθέτηση της μιας άποψης προς μια άλλη. Η προπραξικοπηματικη περίοδος και, ως ένα σημείο και η μεταπραξικοπηματικη, ήταν μια τέτοια περίοδος συνεργασίας ετερόκλητων δυνάμεων για την αντιμετώπιση της Ελληνικης Χούντας και της ΕΟΚΑ Β’.

Η πιο συνηθισμένη μορφη της σημερινης κριτικης κατά του Μακαρίου είναι η ταύτισή-του με τον Γρίβα και ο χαρακτηρισμος και των δυο σαν «καταστροφεις της Κύπρου». Για τον Γρίβα δεν υπάρχει μεγάλη δυσκολία να καταλάβει κανεις τον χαρακτηρισμο. Ηταν ο αρχηγος της ΕΟΚΑ Β’ που χρησιμοποιήθηκε απο την Ελληνικη Χούντα για να αποσταθεροποιήσει την κυπριακη κυβέρνηση και να κάμει το πραξικόπημα που προκάλεσε την Τουρκικη εισβολη. Επειδη αυτο είναι κοινη συνείδηση στην κυπριακη κοινωνία, οι σημερινοι αντι-μακαριακοι δεν μπαίνουν καν στον κόπο να επιχειρηματολογήσουν για την καταστροφικη δράση του Γρίβα.

Με τον Μακάριο τα πράγματα είναι πολυ διαφορετικα. Εδώ είναι αναγκασμένοι να επιχειρηματολογήσουν κόντρα στην κοινη αντίληψη του Μακάριου σαν του αγωνιστη ενάντια στην καταστροφικη δράση του Γρίβα. Είναι αναγκασμένοι να επικαλεστουν συγκεκριμένες ενέργειες του Μακάριου, κρίνοντάς-τες εκ των υστέρων σαν ενέργειες που συνέβαλαν στην καταστροφικη πορεία της Κυπριακης ιστορίας του 20ου αιώνα. Τις περισσότερες φορες αυτη η κριτικη γίνεται ετεροχρονισμένα, στη βάση της σημερινης γνώσης του τί έχει συμβει και με τη σημερινη πολιτικη σκέψη και ευαισθησία. Μια τέτοια προσέγγιση είναι αδόκιμη. Η κρίση για μια πολιτικη προσωπικότητα πρέπει να γίνεται με βάση τη δράση-τους μέσα στην ιστορικη στιγμη που δρούσε, με βάση την πολιτικη σκέψη και την ευασθησία της εποχης-της. Ακόμα, η κριτικη-μας γι’ αυτους πρέπει να γίνεται παίρνοντας υπόψη τη δικη-της άποψη, τους δικους-της στόχους, και να είναι ακριβης ως προς το περιεχόμενό-της: αν διαφωνούμε με τη θέση-της είναι ένα θέμα, αν διαφωνούμε με τις πράξεις-της που τους οδήγησαν μακρυα απο τη θέση-της είναι άλλο. Εχουμε υποχρέωση να είμαστε ακριβεις, γιατι μόνο έτσι θα βοηθήσουμε στην κατανόηση της ιστορίας και στην απαλλαγη-της απο τη διαστρέβλωση.

Β. Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ

Ο Μακάριος ήταν μεγάλος υποστηρικτης της ένωσης με την Ελλάδα, τουλάχιστον μέχρι την πολιτικη του «εφικτου» που αναγκάστηκε να υιοθετήσει όταν κατάλαβε πως η επίτευξή-της ήταν αδύνατη μετα απο το φιάσκο της Κοφίνου το 1967. Ακόμα και τότε, η θέση-του απέναντι στην Ενωση δεν ήταν ούτε εγκατάλειψη της ιδέας ούτε εγκατάλειψη του οράματος. Ηταν μια πραγματιστικη διαπίστωση και αναπροσαρμογη των άμεσων επιδιώξεων του αγώνα-του με στόχο τον περιορισμο της ζημιας που προκάλεσαν οι δράσεις του ίδιου και των συνεργατων-του την αμέσως προηγούμενη περίοδο.

Η Ενωση σήμερα δεν είναι η επιδίωξη κανενος σοβαρου πολιτικου, τουλάχιστον κανένας σοβαρος πολιτικος δεν την εκφράζει ανοικτα. Ακόμα και οι πιο έντονα εθνικιστες έχουν κινηθει μακρυα απο την έννοια της διοικητικης υποταγης στην Αθήνα και προς την ιδέα του δεύτερου Ελληνικου κράτους. Μερικοι απο τους πιο διορατικους απ’ αυτους μάλιστα, βλέπουν την κοινη παρουσία Ελλάδας και Κύπρου στην Ευρωπαϊκη Ενωση σαν ικανοποιητικο υποκατάστατο της Ενωσης.

Αυτο το κλίμα έχει δημιουργήσει τις συνθήκες για μια πιο ουσιαστικη κριτικη της Ενωσης. Απο τη μια, αρχίζουμε να ψηλαφούμε το πότε η επέκταση του Ελληνικου κράτους και της Μεγάλης Ιδέας έπαψε να είναι πρακτικη πρόταση. Η κορυφαία στιγμη που σημάδεψε αυτο το τέλος της Μεγάλης Ιδέας ήταν ασφαλως η μικρασιατικη καταστροφη, αλλα έχουμε την εξαίρεση της ένταξης των Δωδεκανήσων το 1947. Απο αυτη τη σκοπια, η Κύπρος είναι μια περίπτωση που οι εθνικιστες ήταν δικαιολογημένοι να φλερτάρουν για άλλη μια εξαίρεση στο τέλος της επέκτασης του Ελληνικου κράτους.

Απο την άλλη, έχουμε την ευκαιρία να κινηθούμε μακρυα απο το εθνικιστικο αφήγημα και να στραφούμε σε πιο οικουμενικες προσεγγίσεις. Παρατηρούμε λοιπον μια αυξανόμενη τάση να προσεγγίζουμε με σεβασμο και τους μη-Ελληνες της Κύπρου και να συνειδητοποιούμε την ύβρη που περιείχε η στάση και του Μακάριου αλλα και της υπόλοιπης πολιτικης ηγεσίας και της συντριπτικης πλειοψηφίας της Κυπριακης κοινωνίας απέναντι στην Τουρκοκυπριακη κοινότητα. Αυτο όμως δεν μπορούσε να συμβει τη συγκεκριμένη εποχη, η κοινωνία δεν μπορούσε να δει με τα σημερινα μάτια την ουσία της πολιτικης που ακολουθούσε.

Μπορει να υπήρχαν άνθρωποι που να έδωσαν δείγματα μιας τέτοιας κριτικης, αλλα είναι αμφίβολο αν αυτοι οι άνθρωποι είχαν την παραμικρη δυνατότητα να επηρεάσουν την πολιτικη πορεία των γεγονότων. Σε κάθε ιστορικη στιγμη υπάρχει ένα ιστορικο αφήγημα, ή καλύτερα επικρατει ένα ιστορικο αφήγημα που βρίσκεται σε μεγαλύτερη ή μικρότερη διάσταση με πολλα άλλα που κυκλοφορουν στην κοινωνία. Αυτα, τα υπόλοιπα αφηγήματα μπορει κανεις να τα πάρει σοβαρα αν έχουν τη δυνατότητα να επιβληθουν, αν έχουν τη δυνατότητα να δώσουν τη μάχη για την επικράτησή-τους. Στη μεγάλη πλειοψηφία-τους, παραμένουν στο περιθώριο. Πολυ μικρο ποσοστο απο αυτα «δικαιώνονται» απο τις μετέπειτα εξελίξεις. Αν αυτη η «δικαίωση» είναι αποτέλεσμα της ορθότητάς-τους τη συγκεκριμένη στιγμη που εκφράστηκαν ή αν είναι απλα θέμα τύχης, είναι ένα φιλοσοφικο ερώτημα που τις περισσότερες φορες δεν μπορει να απαντηθει.

Δεν μπορούμε λοιπον να κρίνουμε τον Μακάριο στη βάση των σημερινων επικρατουσων απόψεων. Μπορούμε να τον κρίνουμε στη βάση των τότε εκφρασμένων πολιτικων, και πιο ειδικα στη βάση των σημαντικων διαφορετικων απόψεων της εποχης-του. Τέτοιες απόψεις ήταν ασφαλως οι απόψεις σημαντικων δυνάμεων όπως το ΑΚΕΛ, αλλα και οι απόψεις των «αντιμακαριακων δυνάμεων», όπως η ΕΟΚΑ Β’, ο Γρίβας, ο Ευδόκας κλπ. Είναι η σύγκριση με τις απόψεις που δυνητικα θα μπορούσαν να αποτελέσουν την κυρίαρχη ιδεολογία τη συγκεκριμένη εποχη που θα μας δώσει το δικαίωμα να κριτικάρουμε τον Μακάριο, όχι η σύγκριση με αυτο που σήμερα θεωρούμε «ορθολογιστικη» πολιτικη. Για μεν το ΑΚΕΛ αυτο που μπορούμε να πούμε ήταν ότι ουσιαστικα ακολουθούσε την πολιτικη του Μακάριου και επομένως δεν υπάρχει πραγματικη αντικειμενικη διαφοροποίηση για δε την ΕΟΚΑ Β’, τον Γρίβα και τον Ευδόκα, η σημερινη κριτικη που ακούμε για τον Μακάριο είναι λεπτομέρεια σε σχέση με τη δικη-τους πολιτικη.

Γ. Ο ΜΑΚΑΡΙΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ

Μια απο τις πιο καταστροφικες κινήσεις του Μακαρίου ήταν η απόφασή-του να υπονομεύσει την Κυπριακη Δημοκρατία της οποίας ήταν πρόεδρος με στόχο να περιορίσει τις εξουσίες των Τουρκοκυπρίων που τους έδιναν οι συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου. Το Σχέδιο Ακρίτας και τα 13 Σημεία ήταν επιλογη δικη-του μαζι με τους συνεργάτες-του. Οι σχεδιασμοι-του δείχνουν πολιτικη ανωριμότητα και η κατάρρευση της προσπάθειας γρήγορης προώθησης της Ενωσης μπορούσε εκείνη την εποχη να προβλεφτει. Αυτο που δεν είναι βέβαιο είναι αν ο Μακάριος είχε πραγματικα άλλη επιλογη, μέσα στο πολιτικο κλίμα που επικρατούσε.

Ο Μακάριος ήταν ο ηγέτης του αγώνα για την Ενωση. Ηταν αυτον που ο Κυπριακος λαος (οι Ελληνοκύπριοι για την ακρίβεια) θεωρούσε ηγέτη-του. Ο Γρίβας ήταν ένας στρατιωτικος ηγέτης που τον λάτρευαν στην πλειοψηφία-τους οι αντάρτες της ΕΟΚΑ αλλα η ίδια η φύση της συνομωτικης δομης της οργάνωσης περιόριζε τον αριθμο των θαυμαστων-του. Ο Μακάριος εκπροσωπούσε το όραμα της Ενωσης και είναι σ’ αυτη τη βάση που ο λαος τον είχε λατρέψει. Όταν σε συνθήκες ουσιαστικης ήττας της ΕΟΚΑ αναγκάστηκε να συμβιβαστει με τις συνθήκες Ζυρίχης-Λονδίνου, όταν παρουσίαζε το συμβιβασμο σαν νίκη, ήταν αναγκασμένος να αντιμετωπίσει την Ανεξαρτησία σαν σκαλοπάτι προς την Ενωση. Όχι σαν θέμα παρουσίασης για να ξεγελάσει το λαο αλλα σαν πραγματικο πολιτικο στόχο. Ηταν ο μόνος τρόπος να μπορέσει να περισώσει την αξιοπρέπειά-του, την αφοσίωση των συνεργατων-του και τη νομιμοφροσύνη του λαου.

Οι πολιτικοι συνεργάτες του Μακάριου ήταν σχεδον όλοι αγωνιστες της ΕΟΚΑ, άβγαλτοι νεαροι, γεμάτοι διάθεση για ηρωικες περιπέτειες αλλα ελάχιστη πολιτικη κρίση ή γνώση. Η μέση ηλικία των Ελληνοκυπρίων Υπουργων στη μεταβατικη Κυβέρνηση του 1959 δεν ξεπερνούσε τα 30 χρόνια. Δεν είναι παράξενο που η Κυβέρνηση του Μακάριου χαρακτηρίστηκε σαν «το νηπιαγωγείο του Μακάριου». Πίστεψαν στη «νίκη»-τους και έβλεπαν μπροστα-τους «στάδιον δόξης λαμπρον» σε στρατιωτικα πεδία και ετοιμάζονταν για τον επόμενο γύρο αγώνα για την Ενωση. Ένα αγώνα που περιλάμβανε την εξουδετέρωση κάθε Τουρκοκυπριακης αντίδρασης στην πορεία για την Ενωση.

Η αντίσταση των Τουρκοκυπρίων φαίνεται να έπιασε τους αγωνιστες του Μακάριου εξ’ απροόπτου. Η εξουδετέρωση αυτης της αντίστασης αποδείκτηκε ότι ήταν πολυ πιο δύσκολη υπόθεση απ’ ότι λογάριαζαν. Η βιαιότητα και οι θηριωδίες σε βάρος του τουρκοκυπριακου πληθυσμου άρχισε να προκαλει σοβαρες διπλωματικες αντιδράσεις και ο Μακάριος αναγκάστηκε να παρέμβει για να μετριάσει τη βία των ομάδων-του. Η εγκατάλειψή-του απο τη Βρετανία και τις ΗΠΑ τον στρέφει για βοήθεια προς την Σοβιετικη Ενωση για τον εξοπλισμο της Εθνικης Φρουρας, όπως ονομάστηκε ο στρατος που δημιούργησε για να χαλιναγωγήσει τις ανεξέλεγκτες παραστρατιωτικες ομάδες που δημιούργησε.

Το 1963-64 ήταν η χρονια που ο Μακάριος άρχισε τη στροφη-του προς το «εφικτο». Ηταν η χρονια που τον έκαμε να καταλάβει πως τα πράγματα ήταν πολυ πιο πολύπλοκα απο τον αρχικο σχεδιασμο της ομάδας-του. Ηταν όμως ήδη δέσμιος της προηγούμενης πολιτικης-του, ήταν αιχμάλωτος της πραγματικότητας που ο ίδιος είχε δημιουργήσει και κάθε κίνησή-του έπρεπε να παίρνει υπόψη τη δικη-του λογικη, τη στήριξη των δικων-του ανθρώπων, την αντίδραση των αντιπάλων-του που τον κατηγορούσαν για εγκατάλειψη του όρκου για την Ενωση και την υποστήριξη του κόσμου. Η κάθοδος της Ελληνικης Μεραρχίας στην Κύπρο περιέπλεξε ακόμα περισσότερο την κατάσταση, δίνοντας στην Ελληνικη Κυβέρνηση, και σε προέκταση στις ΗΠΑ, σημαντικο βραχίονα πίεσης στην πολιτικη του Μακάριου.

Ο Μακάριος συνέχισε να πολιτεύεται με γνώμονα την πορεία προς την Ενωση, τουλάχιστον μέχρι το 1967 και την αποχώρηση της Ελληνικης Μεραρχίας. Αυτη την περίοδο προσπαθούσε απεγνωσμένα να διατηρήσει την ενότητα των πρώην συναγωνιστων-του στην ΕΟΚΑ, να διατηρήσει τον έλεγχό-του πάνω στον Γρίβα που διεκδικούσε ολοένα και περισσότερη επιρροη στην πολιτικη της Κυπριακης Κυβέρνησης. Προσπαθούσε ακόμα να διατηρήσει τις ισορροπίες με το ΑΚΕΛ, ένα πολύτιμο σύμμαχό-του στην προσπάθεια εξασφάλισης της βοήθειας απο τη Σοβιετικη Ενωση. Παρα τις κατηγορίες των ενωτικων για εγκατάλειψη της Ενωσης λόγω προσωπικης φιλοδοξίας, η πολιτικη-του ήταν ενωτικη, η αντίθεσή-του σε «ενωτικα» σχέδια όπως το Σχέδιο Ατσεσον ήταν βασισμένη στην εκτίμηση ότι δεν επρόκειτο για Ενωση, αλλα για «διπλη Ενωση», ενός κομματιου με την Ελλάδα και ενός με την Τουρκία. Το σύνθημα του αγώνα για «πραγματικη Ενωση» δεν ήταν επικοινωνιακη δικαιολόγηση της απόρριψης των προτάσεων λύσης, ήταν η πραγματικη θέση του Μακάριου.

Δ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΧΟΥΝΤΑ ΚΑΙ Η ΕΟΚΑ Β

Η άνοδος της ελληνικης χούντας άλλαξε ουσιαστικα την κατάσταση, αυξάνοντας την αντιπαράθεση μεταξυ Μακαρίου και Αθήνας. Η ευθύνη για τα γεγονότα της Κοφίνου αμφισβητείται, αλλα η πιο πιθανη εκδοχη είναι μια μη ελεγχόμενη κλιμάκωση όπου κανένας απο τους πρωταγωνιστες δεν τολμούσε να φανει αδύνατος απέναντι στις «τουρκικες προκλήσεις». Η εξουσία του Μακάριου στηριζόταν στην Αστυνομία ενω ο Γρίβας και η Αθήνα έλεγχαν σχεδον ολοκληρωτικα την Εθνικη Φρουρα και την Ελληνικη Μεραρχία. Η προσπάθεια της ΤΜΤ να εδραιώσει τον έλεγχο του θύλακα της Κοφίνου με την επέκταση της επιρροης-του ως τον Αγ. Θεόδωρο οδήγησε στην απόφαση της ανάληψης της στρατιωτικης επιχείρησης απο τον Γρίβα και την Εθνικη Φρουρα.

Οι λεπτομέρειες της απόφασης είναι ακόμα άγνωστες και ίσως να μην γίνουν ποτε γνωστες. Αυτο που έχει σημασία ωστόσο είναι ότι ο αγώνας εξουσίας ανάμεσα στον Μακάριο και τη Χούντα με τους συμμάχους-της, συνδυασμένη με την περιφρόνηση της τουρκοκυπριακης κοινότητας και την παράλληλη υποτίμηση των δυνατοτήτων-της οδήγησαν στο φιάσκο της Κοφίνου που αποτελει μια απο τις σημαντικότερες ήττες της ελληνοκυπριακης πολιτικης, τόσο των εθνικιστων όσο και του Μακαρίου. Η Ελληνικη Μεραρχία και ο Γρίβας απομακρύνθηκαν, σκοτώνοντας ουσιαστικα το όνειρο της Ενωσης, ενω η χούντα διατήρησε τον απόλυτο έλεγχο της Εθνικης Φρουρας, διατηρώντας τη δυνατότητα να κρατει τον Μακάριο ουσιαστικα αιχμάλωτο και ανίκανο να διαμορφώσει μια νέα πολιτικη προσέγγιση.

Τον Αύγουστο του 1968 ο Αλέξανδρος Παναγούλης προσπάθησε να ανατινάξει το αυτοκίνητο του Γεώργιου Παπαδόπουλου και αποκαλύφτηκε ότι είχε συνεργαστει με τον Υπουργο Εσωτερικων του Μακάριου Πολύκαρπο Γιωρκάτζη. Ο Μακάριος αναγκάστηκε απο τη χούντα να παύσει τον Υπουργο-του και όταν το 1970 έγινε απόπειρα κατά του Μακάριου υπήρχαν υποψίες ότι ο Γιωρκάτζης ήταν αναμεμιγμένος. Λίγο αργότερα, ο Γιωρκάτζης δολοφονήθηκε χωρις ποτε να εξιχνιαστει η δολοφονία-του.

Εντωμεταξυ τον Φεβράρη του 1969 ο Γλαύκος Κληρίδης ίδρυσε τον Ενιαίο Κόμμα με συναρχηγο τον Πολύκαρπο Γιωρκάτζη με στόχο να σπάσει το μονοπώλιο της κομματικης παρουσίας του ΑΚΕΛ στην πολιτικη σκηνη. Η κίνηση φαίνεται να ήταν συντονισμένη με τον Μακάριο που καταλάβαινε πως δεν μπορούσε να συνεχίσει να κυβερνα χωρις την εικόνα αξιόπιστων δημοκρατικων διαδικασιων. Καταλάβαινε πως η προσφυγη σε βουλευτικες εκλογες ήταν αναγκαίο στοιχείο αυτης της εικόνας, και αν το ΑΚΕΛ παρέμενε το μόνο οργανωμένο κόμμα η δικη-του εικόνα σαν «συνοδοιπόρου των κομμουνιστων» θα γινόταν πιο έντονη. Σ’ αυτη τη λογικη ενθάρρυνε ή ανέκτηκε την δημιουργία και άλλων κομμάτων, όπως η ΕΔΕΚ του Βάσου Λυσσαρίδη και το Προοδευτικο Κόμμα του Νίκου Σαμψων. Σε μια προσπάθεια να μην αφήσει σύσσωμη τη Δεξια σε χέρια πιθανων μελλοντικων αντιπάλων-του, ο Μακάριος φαίνεται να ήταν ο εμπνευστης της δημιουργίας της Προοδευτικης Παράταξης με αρχηγο τον Οδυσσέα Ιωαννίδη, στην οποία προσχώρησε και το Προοδευτικο Κόμμα. Στις εκλογες της 5ης Ιουλίου 1970, με βάση το πλειοψηφικο σύστημα, το Ενιαίο Κόμμα πήρε 25.5% των ψήφων και 15 έδρες, η Προοδευτικη Παράταξη 17.9% και 7 έδρες, το ΑΚΕΛ 34.1% και 9 έδρες και η ΕΔΕΚ 13.4% και 2 έδρες. Εκλέκτηκαν επίσης 2 ανεξάρτητοι υποψήφιοι ενω το ΔΕΚ, το μόνο ανοικτα αντιμακαριακο κόμμα, με 9.8% δεν πήρε καμμια έδρα.

Το 1971 ο Γρίβας επέστρεψε στην Κύπρο, ίδρυσε την ΕΟΚΑ Β’ και άρχισε τον «ένοπλο αγώνα» για την Ενωση. Ο Μακάριος, που είχε εντωμεταξυ μετατοπίσει την πολιτικη-του προς την επιδίωξη του «εφικτου», δηλαδη την εδραίωση της ανεξαρτησίας και ουσιαστικα εγκατάλειψη της Ενωσης, βρέθηκε και πάλι μπροστα στην κατηγορία του «επίορκου». Προσπάθησε να ισορροπήσει με πολιτικες που είχαν αρκετη ασάφεια για να ικανοποιήσουν τόσο τους ενωτικους όσο και αυτους που συμφωνούσαν με την πολιτικη-του. Μια ασάφεια που είχε αμφίβολη αποτελεσματικότητα γιατι λειτουργούσε κι ανάποδα, αφήνοντας ανικανοποίητες και τις δυο πλευρες.

Αυτη η περίοδος, και μέχρι το πραξικόπημα και την εισβολη, χαρακτηρίζεται απο την αδυναμία του Μακάριου να καθορίσει και να εφαρμόσει την πολιτικη που επέλεξε. Παρα το γεγονος ότι είχε την αφοσιωμένη υποστήριξη της συντριπτικης πλειοψηφίας του κυπριακου λαου (μιλούμε μόνο για τους Ελληνοκύπριους) ένοιωθε πως δεν υπήρχε ικανοποιητικη νομιμοποίηση της πολιτικης-του αν δεν είχε τουλάχιστον την ανοχη και της ενωτικης παράταξης. Η ολοένα και μεγαλύτερη ανάγκη να στηρίζεται απο τη μια στο ΑΚΕΛ και τη Σοβιετικη Ενωση και απο την άλλη σε ένοπλες ομάδες που, όσο αφοσιωμένες κι αν ήταν σ’ αυτόν, δεν μπορούσε να τις ελέγξει τον έκαμνε εξαιρετικα διστακτικο για να προχωρήσει σε βήματα για τη λύση του Κυπριακου που θα τον αποξένωναν απο τους ενωτικους, πρώην συναγωνιστες-του, ολοκληρωτικα.

Είναι σε αυτο το πολιτικο φόντο που δεν ήθελε να προχωρήσει στην εφαρμογη της συμφωνίας του Κληρίδη με τον Ντενκτας για την ομαλοποίηση της κατάστασης και την επανένταξη των Τουρκοκυπρίων στην Κυπριακη Δημοκρατία. Περιφρονώντας τόσο τους Τουρκοκύπριους όσο και το ΑΚΕΛ και τις ίδιες τις καθαυτο μακαριακες δυνάμεις, περίμενε την αποδοχη της ορθότητας της γραμμης-του απο τους πιο φανατικους πολέμιούς-της. Το πραξικόπημα ήταν η τραγικη απάντηση στην αναποφασιστικότητά-του.

Ε. ΤΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΚΑΙ Η ΕΙΣΒΟΛΗ

Ο Μακάριος δεν περίμενε πως η χούντα θα προχωρούσε σε πραξικόπημα. Η λογικη-του ήταν βασισμένη σε εθνικη υπεροψία και απίστευτη αφέλεια. Μερικες μέρες πριν το πραξικόπημα διαβεβαίωνε τον Βάσο Λυσσαρίδη πως η χούντα δεν θα το έκαμνε. Ένα πραξικόπημα θα είχε σαν αποτέλεσμα Τουρκικη εισβολη. Οι συνταγματάρχες, όσο κι αν τον μισούσαν, ήταν Ελληνες και δεν θα παράδιναν την Κύπρο στην Τουρκία. Στη χειρότερη περίπτωση, θα προσπαθούσαν να τον δολοφονήσουν. Αυτα μας μετάφερε ο ίδιος ο Βάσος Λυσσαρίδης σε συνεδρία της Κεντρικης Επιτροπης της ΕΔΕΚ, όπου συνάντησε την έντονη αντίδρασή-μας.

Ο Μακάριος δεν πίστευε στη δημοκρατία. Σε κατ’ ιδίαν συνομιλία έλεγε απερίφραστα πως ήταν βασιλικος. Ο λαος έπρεπε να ακολουθει τους ηγέτες-του και έπρεπε να βεβαιωθούμε ότι είχε τους σωστους ηγέτες. Όταν ετοιμαζόταν για το διάγγελμα απο την Πάφο μετα το πραξικόπημα έδειξε το χειρόγραφό-του στους εκφωνητες του σταθμου που του υπέδειξαν ότι θα ήταν καλα να έκλεινε το διάγγελμα με το «ζήτω η δημοκρατία». Αντ’ αυτου, τέλειωσε με το «ζήτω η ελευθερία, ζήτω ο ελληνικος κυπριακος λαος, ζήτω το έθνος». Ακόμα και σ’ αυτη τη στιγμη της ακραίας ρήξης με τους ενωτικους, η προσπάθειά-του ήταν να τους αφήσει όσο γίνεται στενότερο ιδεολογικο χώρο, κινούμενος όσο μπορούσε προς τις δικες-τους θέσεις. Όταν αργότερα θα μετονομαζόταν η Πλατεία Μεταξα, η αρχικη ιδέα ήταν να μετονομαστει σε Πλατεία Δημοκρατίας. Η δικη-του επιλογη ήταν Πλατεία Ελευθερίας.

Το διάγγελμά-του δείχνει ακόμα πως δεν είχε ουσιαστικο πλάνο αντίστασης. Η απόδρασή-του απο τη Λευκωσία φανερώνει ότι δεν υπήρχε κανένας σχεδιασμος αντιμετώπισης του πραξικοπήματος. Όταν στην Πάφο βρέθηκε μπροστα στον έλεγχο της επαρχίας απο τις «μακαριακες δυνάμεις», στην ουσία το λαο, δεν ήταν σε θέση να διαχειριστει την κατάσταση. Το κάλεσμά-του ήταν γενικο και αόριστο. Το «πρόβαλε παντοιοτρόπως αντίσταση» δεν βοηθα για το κτίσιμο της αντίστασης. Για να το θέσουμε απλα, δεν ήταν σε θέση να στηρικτει στο λαο. Η λαϊκη υποστήριξη ήταν αποτελεσματικη μόνο στο βαθμο που αυτος είχε υπο έλεγχο την κατάσταση. Οι πρωτοβουλίες των μαζων δεν ήταν κάτι με το οποίο μπορούσε να συντονιστει. Η απόφασή-του να φύγει απο την Κύπρο και να συνεχίσει τον αγώνα-του στη διεθνη αρένα ήταν απόφαση που πάρτηκε περισσότερο γιατι αυτο τον αγώνα ήξερε καλύτερα, παρα βασισμένη σε ψύχραιμη εκτίμηση της ισορροπίας δυνάμεων εκείνη τη στιγμη.

Η δράση του Μακάριου την περίοδο της απουσίας-του απο την Κύπρο το 1974 έχει σχολιαστει με πολλες αρνητικες αναγνώσεις. Αφήνοντας κατά μέρος τις θεωρίες συνομωσίας που τον θέλουν εκούσιο ή ακούσιο συνεργο στη διενέργεια του πραξικοπήματος και της εισβολης με στόχο την πτώση της Χούντας και την επιστροφη του Καραμανλη, η πιο σημαντικη κατηγορία που του προσάπτεται είναι ότι ζήτησε απο την Τουρκία να εισβάλει στην Κύπρο για να αποκαταστήσει τη Συνταγματικη τάξη. Χαρακτηριστικο απόσπασμα απο την ομιλία του Μακάριου που προβάλλεται σαν «απόδειξη» ότι προσκάλεσε την Τουρκία είναι το πιο κάτω:

Καλώ το Συμβούλιο Ασφαλείας να κάνει χρήση όλων των τρόπων και μέσων που διαθέτει, ώστε να αποκατασταθούν χωρίς καθυστέρηση η συνταγματική τάξη και τα δημοκρατικά δικαιώματα του λαού της Κύπρου.

Όπως ανέφερα ήδη, τα γεγονότα της Κύπρου δεν αποτελούν εσωτερική υπόθεση των Ελληνοκυπρίων. Αφορούν και επηρεάζουν και τους Τουρκοκυπρίους. Το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας αποτελεί εισβολή, και οι συνέπειές του πλήττουν ολόκληρο τον κυπριακό λαό, Έλληνες και Τούρκους.

Μια επιφανειακη ανάγνωση φαίνεται να δικαιολογει τέτοιες κατηγορίες. Ζητα την αποκατάσταση της συνταγματικης τάξης, κάτι που αποτελει καθήκον των εγγυητριων δυνάμεων, χαρακτηρίζει το πραξικόπημα εισβολη, κάτι που μετατρέπει την Ελλάδα, μια απο τις εγγυήτριες δυνάμεις, σε εισβολέα. Αυτο όμως δεν είναι σοβαρη ανάλυση της ομιλίας-του και των προθέσεών-του. Ενας ικανος διπλωμάτης όπως ο Μακάριος ήξερε πολυ καλα τί έκαμνε. Στην πραγματικότητα, η προσπάθειά-του ήταν να αποτρέψει την Τουρκικη εισβολη.

Ο Μακάριος ήταν βέβαιος ότι η Τουρκία θα εισβάλει στην Κύπρο σε αντίδραση προς το πραξικόπημα. Αυτο το πίστευε, όπως είδαμε πιο πάνω και πριν το πραξικόπημα. Το επιβεβαίωναν επίσης οι πληροφορίες για τις κινήσεις του Τουρκικου στρατου και ναυτικου. Δεν έμπαινε θέμα να μην γίνει η Τουρκικη εισβολη αν δεν υπήρχε άμεση παρέμβαση απο κάποια άλλη δύναμη. Στην ομιλία-του καλει το Συμβούλιο Ασφάλειας να παίξει αυτο το ρόλο.

Η εναλλακτικη δυνατότητα, σε περίπτωση που το Συμβούλιο Ασφάλειας δεν ήταν σε θέση να παρέμβει αποτελεσματικα, ήταν η παρέμβαση της Βρετανίας σαν εγγυήτρια δύναμη, είτε μόνη είτε σε συνεργασία με την Τουρκία. Δεν είναι γνωστο αν και σε ποιο βαθμο ο Μακάριος επιδίωξε μια τέτοια παρέμβαση. Αυτο που ξέρουμε είναι ότι η Βρετανικη Κυβέρνηση συζήτησε αυτο το θέμα αλλα δεν προχώρησε γιατι η Αμερικανικη Κυβέρνηση απέρριψε μια τέτοια ενέργεια.

Ισως η πιο πολυσυζητημένη απόφαση του Μακάριου ήταν η απόφασή-του να προσφέρει «κλάδον ελαίας» στους πραξικοπηματίες αντιπάλους-του όταν επέστρεψε στην Κύπρο. Η επιστροφή-του ήταν αποτέλεσμα κύρια της απίστευτης κινητοποίησης του κυπριακου λαου (πάντα μιλώντας για τους Ελληνοκύπριους) που επέβαλε τη θέλησή-του απέναντι στους οπλισμένους Εοκαβητατζήδες και τους συνεργάτες-τους. Η ικανότητά-τους να επιβάλλονται με τη δύναμη των όπλων είχε εξαντλήσει τις δυνατότητές-της και ο Μακάριος είχε τη στήριξη που χρειαζόταν και τη νομιμοποίηση να στήσει τους πραξικοπηματίες στο σκαμνι.

Ο Μακάριος δεν λειτουργούσε έτσι. Η ανησυχία-του δεν ήταν τόσο αν θα δημιουργούνταν συνθήκες εμφύλιας διαμάχης ανάμεσα στους Ελληνοκύπριους. Αυτο που ήθελε να αποφύγει ήταν η διαμάχη στο χώρο της Δεξιας. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι οι πραξικοπηματίες δεν κυβερνούσαν πια μόνοι, είχαν κάμει την ειρήνη-τους με τον Κληρίδη, τον Κόσιη και την υπόλοιπη δεξια ηγεσία που ως επι το πλείστον κρατούσε ουδέτερη στάση στη διαμάχη Μακαρίου-Γρίβα και τη σύγκρουση των ιδεων της Ανεξαρτησίας και της Ενωσης. Και επειδη πολλοι απο τους νυν επικριτες του Μακάριου είναι και λάτρεις του Γλαύκου Κληρίδη, αξίζει να θυμίσουμε πως όταν ο τελευταίος ίδρυε τον Δημοκρατικο Συναγερμο αγκάλιασε τους πραξικοπηματίες σαν αναπόσπαστο μέρος της Δεξιας. Ο «κλάδος ελαίας» στέρησε απο την Κύπρο μια αναγκαία κάθαρση, με αποτέλεσμα οι ίδιοι άνθρωποι και η ίδια ιδεολογία της ασύστολης ακροδεξιας εθνοκαπηλίας να ταλανίζουν ακόμα τον τόπο και η δεξια μπόρεσε να επιβιώσει και να κυβερνα σήμερα με τον ίδιο αυταρχισμο και την ίδια αυθαιρεσία όπως και τα πρώτα χρόνια της Κυπριακης Δημοκρατίας.

ΣΤ. ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΥ

Η κριτικη που γίνεται σήμερα στον Μακάριο δεν πρέπει να μας παραξενεύει. Εχουν περάσει περισσότερα απο 40 χρόνια απο το θάνατό-του και μπορούμε πια να αμφισβητήσουμε την αγιογραφία που έχει δημιουργήσει η κυπριακη κοινωνία γι’ αυτον. Ωστόσο, πρέπει να είμαστε προσεκτικοι. Η κριτικη-μας πρέπει να είναι ακριβης και συγκεκριμένη. Γενικότητες και ασαφεις κατηγορίες όπως «Μακάριος και Γρίβας, οι καταστροφεις της Κύπρου» δεν βοηθουν. Αντίθετα, συγχύζουν τα πράγματα και επιτρέπουν στους εθνικιστες που πολέμησαν τον Μακάριο να επιβιώνουν και να συνεχίζουν τη δράση-τους με την ίδια ένταση.

Οι σημερινοι επικριτες του Μακάριου που δεν βλέπουν τη διαφορα-του με τον Γρίβα δεν προέρχονται απο τον ίδιο ιδεολογικο χώρο, ούτε έχουν την ίδια αφετηρία προσέγγισης. Ας δούμε μερικες τέτοιες προσεγγίσεις.

Η πρώτη ομάδα επικριτων του Μακάριου ασκουν αυτο που μπορούμε να αποκαλέσουμε «επαναστατικη» κριτικη. Μια κριτικη που βλέπει τον Μακάριο απλα σαν άλλο ένα εκπρόσωπο του κατεστημένου. Αυτη η προσέγγιση είναι γενικα συνεπης και υπήρχε πάντοτε, ακόμα και την εποχη που ο Μακάριος μεσουρανούσε στη συνείδηση του λαου. Ο εντοπισμος των λαθων και των προβληματικων πολιτικων του Μακάριου είναι σε γενικες γραμμες ακριβης άνκαι όχι πάντα ικανοποιητικα συγκεκριμένος. Το πρόβλημα με αυτη την τάση είναι ότι γενικεύει την κριτικη και την μεταμορφώνει σε ολοκληρωτικη απόρριψη. Οι μεγάλοι διχασμοι δικτατορίας-δημοκρατίας και ένωσης-ανεξαρτησίας, που βρίσκονταν πίσω απο τη σύγκρουση Γριβικων-Μακαριακων, δεν την ενδιαφέρουν. Το γεγονος ότι αυτα ήταν τα ζητήματα που κινητοποιούσαν τη συντριπτικη πλειοψηφία του κυπριακου λαου κράτησε αυτη την κριτικη μακρυα απο τις μάζες και τους πιστους-της σε απομόνωση στο περιθώριο.

Η πιο σημαντικη ομάδα αποτελείται απο πρώην Μακαριακους, αριστερους και δεξιους, που επιρρίπτουν στον Μακάριο την ευθύνη για την περιφρονητικη στάση της Ελληνοκυπριακης πολιτικης απέναντι στους Τουρκοκύπριους. Είναι εύκολο σήμερα, με την εκ των υστέρων γνώση του τί πήγε στραβα, να δούμε την ευθύνη του Μακάριου για μια προσέγγιση που σήμερα μας είναι απεχθης. Αυτο όμως δεν εγγυάται ότι μια διαφορετικη πολιτικη θα είχε θετικα αποτελέσματα. Ο Μακάριος έπαιρνε αποφάσεις τη στιγμη που συνέβαιναν τα γεγονότα, μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες και αντιμετωπίζοντας τρέχοντα διλήμματα. Επρεπε να ιεραρχήσει τη δράση-του παίρνοντας υπόψη όχι μόνο τις απόψεις-του αλλα και τα ισοζύγια δυνάμεων της εποχης και να επιλέξει ποιες μάχες να δώσει και πότε.

Η σύγκρουσή-του με τους ενωτικους ήταν το βασικο εμπόδιο για τη συμφωνία με τους Τουρκοκύπριους. Ηξερε πολυ καλα πως μια συμφωνία που δεν θα ικανοποιούσε σε κάποιο βαθμο τα εθνικα αισθήματα, που ο ίδιος και οι πρώην συνεργάτες-του και τώρα αντίπαλοί-του είχαν αναβαθμίσει σε βαθμο ύψιστου καθήκοντος, θα έριχνε τη Δεξια σχεδον σύσσωμη στις αγκάλες του Γρίβα και της ΕΟΚΑ Β’. Είχε να επιλέξει ανάμεσα στην κωλυσιεργία στις συνομιλίες για λύση του Κυπριακου και ένα ελληνοκυπριακο εμφύλιο πόλεμο πολυ πραγματικο, που ήδη βρισκόταν σε εξέλιξη σε εμβρυακη μορφη με την ένοπλη δράση της ΕΟΚΑ Β’ και των «Μακαριακων Δυνάμεων». Ένα εμφύλιο στον οποίο ο Μακάριος θα ήταν ο ηγέτης της παράταξης που ο κύριος κορμος-της θα ήταν η Αριστερα. Απο τη δικη-μου, αριστερη, σκοπια θεωρω ότι η Κύπρος πιθανον να είχε καλύτερη τύχη αν επέλεγε αυτη την πορεία και διακινδύνευε ακόμα και εμφύλιο. Αλλα πρέπει να ξέρουμε για τί πράγμα θεωρούμε υπεύθυνο τον Μακάριο και τί εναλλακτικες πολιτικες θα τον θέλαμε να είχε ακολουθήσει.

Πρέπει ακόμα να διαχωρίσουμε τον Μακάριο πριν το 1963 και τον Μακάριο μετα το 1967. Πριν το 1963 είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανεις τον Μακάριο απο την υπόλοιπη εθνικιστι­κη δεξια. Ηταν ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης-της και η σύγκρουσή-του με τον Γρίβα και τους μετέπειτα ενωτικους (πριν το 63 ήταν και ο Μακάριος ενωτικος) δεν ήταν τίποτε περισ­σότερο απο παιγνίδια εξουσίας και προσωπικες επιδιώξεις και αντιζηλίες. Τα τέσσερα χρόνια που άρχισαν με την απόπειρά-του να περιθωριοποιήσει τους Τουρκοκύπριους τον Δεκέμβρη του 1963 και τέλειωσαν με το φιάσκο της Κοφίνου τον Νιόβρη του 1967 και την αποχώρηση της Ελληνικης Μεραρχίας άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια-τους στη σκέψη-του. Το πρόβλημα που έμπαινε μπροστα-του δεν ήταν πια ο σχεδιασμος της υπόσκαψης των Συμφωνιων Ζυρίχης-Λονδίνου και του δρόμου για την Ενωση αλλα η χάραξη μιας νέας πορείας προς τη σταθεροποίηση της Ανεξαρτησίας της Κύπρου.

Για να το κάμει αυτο έπρεπε να αντιμετωπίσει και να τιθασεύσει το τέρας του εθνικισμου που βοήθησε να γιγαντωθει μέσα στη Δεξια και που εκδηλωνόταν ήδη με ένοπλη βία και σύνθημα την Ενωση. Η στροφη του Μακάριου προς το «εφικτο» δεν μπορούσε να γίνει πραγματικότητα επειδη το είπε ο Μακάριος, έπρεπε να αντικαταστήσει το όραμα των «εθνικων πόθων» στις ψυχες του κόσμου – και ιδιαίτερα της Δεξιας. Αν ο Μακάριος έκαμε αυτη την προσπάθεια με τη βέλτιστη αποτελεσματικότητα ή όχι, μπορούμε να το συζητούμε για χρόνια και να μην μπορέσουμε να καταλήξουμε οριστικα.

Ζ. ΟΙ ΕΠΙΓΟΝΟΙ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΥ

Αξίζει να αντιπαραβάλουμε τη στάση του ίδιου του Μακάριου σε σχέση με τη λύση του Κυπριακου μετα το 1974 με τη στάση των επιγόνων-του. Πολυ σύντομα μετα την επιστροφη-του στην Κύπρο αντιλήφθηκε ότι ήταν πια δέσμιος όχι της εθνικιστικης δεξιας αλλα των ίδιων των οπαδων-του που ήθελαν τον ηγέτη-τους να τους οδηγήσει σε αγώνα για την απελευθέρωση της Κύπρου απο την Τουρκικη κατοχη. Ο ίδιος ήξερε πως αυτο δεν ήταν εφικτο. Η πολιτικη-του στράφηκε πολυ γρήγορα στην επιδίωξη κάποιας λύσης και τη μεταστροφη της κοινης γνώμης απο το όραμα του αγώνα για την απελευθέρωση προς την επιδίωξη λύσης. Μέχρι το 1977 ήταν σε θέση να συμφωνήσει με τον Ντενκτας λύση Δικοινοτικης Ομοσπονδίας με δυο περιφέρειες και να έχει την αποδοχη του λαου. Να σημειώσω ότι μέρος του «αντιμακαριακισμου» που εντόπισε ο Μακάριος στη Νεολαία της Εδεν ήταν η έντονη αντίθεσή-μας στη Διζωνικη.

Ο θάνατος του Μακάριου έβαλε άδοξο τέλος στη πορεία προς τη λύση. Σπύρος Κυπριανου συνέχισε στην αρχη τις συνομιλίες στο πνεύμα του Μακάριου αλλα δεν είχε ούτε τη διορατικότητα ούτε το κύρος-του για να έχει τη στήριξη του λαου σε μια πιθανη λύση. Τον Γενάρη του 1985 στη Νέα Υόρκη, αφου έφτασε πολυ κοντα σε συφωνία με τον Ντενκτας, υπαναχώρησε και έβαλε τέλος στην πορεία που χάραξε ο Μακάριος. Ο Γιώργος Βασιλείου ήταν ένας πρόεδρος εκτος της μακαριακης παράδοσης. Ηταν ίσως ο πρώτος σημαντικος κύπριος πολιτικος με ευρωπαϊκες προδιαγραφες. Κατάφερε να φέρει το Κυπριακο σε ακτίνα συμφωνίας με τις ιδέες Γκάλι. Η μοίρα έδωσε στον Κληρίδη το ρόλο του ενταφιασμου αυτης της προσπάθειας για λύση στο βωμο της επανόδου της Δεξιας στην εξουσία.

Δέκα χρόνια μετα ο Κληρίδης έφερε και πάλι την ελπίδα λύσης με το Σχέδιο Αναν. Δεν ήταν σε θέση ωστόσο να πείσει το ίδιό-του το κόμμα σ’ αυτη την πορεία. Ο Δησυ διασπάστηκε, έχασε τις εκλογες και ο Τάσσος Παπαδόπουλος έγινε πρόεδρος στηριγμένος στις πλάτες του ΑΚΕΛ. Η ειρωνία είναι ότι η διάσπαση του Δησυ έγινε καλυπτόμενη απο την υποψηφιότητα του Αλέκου Μαρκίδη, που κατά γενικη ομολογία ήταν ένας απο τους πιο λογικους και νηφάλιους πολιτικους άντρες που ανέδειξε ποτε η Κύπρος. Η διάσπαση μπορει να μην ήταν ο λόγος για την εκλογικη ήττα του Κληρίδη. Ο Τάσσος Παπαδόπουλος ίσως να κέρδιζε έτσι κι αλλοιως αφου είχε την υποστήριξη του ΑΚΕΛ και του Δηκο. Ηταν όμως καταλυτικη για το γεγονος ότι τα 2/3 των Συναγερμικων ψηφοφόρων ψήφισαν ΟΧΙ στο δημοψήφισμα του 2004.

Ο Τάσσος Παπαδόπουλος μπόρεσε μέσα σε ένα χρόνο να ανατρέψει την αποδοχη της λύσης, που σύμφωνα με δημοσκοπήσεις έφτανε περίπου στο 60%, και να πετύχει την απόρριψή-της με το «βροντερο» 76%. Ωστόσο δεν είχε το κύρος ή την ηγετικη ικανότητα του Μακάριου. Αντίθετα με τον Μακάριο που κέρδιζε την κοινη γνώμη προσπαθώντας να γεφυρώσει διαφορες και να ικανοποιήσει όσο μπορούσε περισσότερες απόψεις, η προσέγγιση του Τάσσου Παπαδόπουλου ήταν η εξαπάτηση, το παρασκήνιο, η βίαιη σύγκρουση, ο διχασμος, ο εκφοβισμος και η συντριβη της αντίθετης άποψης.

Η ρήξη-του με το ΑΚΕΛ δεν έγινε λόγω της φημολογούμενης άρνησής-του να παραχωρήσει τη θέση-του στον Χριστόφια για τη δεύτερη πενταετία. Είναι αμφίβολο αν ο Χριστόφιας ή το ΑΚΕΛ είχαν σε οποιαδήποτε στιγμη τη φιλοδοξία να καταλάβουν την Προεδρία. Η υποψηφιότητα Χριστόφια επιβλήθηκε στο ΑΚΕΛ όταν ο Παπαδόπουλος αποφάσισε να κυβερνα χωρις να λαμβάνει υπόψη τους υποτιθέμενους συνεργάτες-του. Όταν το ΑΚΕΛ προσπάθησε να τον προειδοποιήσει ότι αν δεν γινόταν συνεργάσιμος θα αναζητούσε άλλες επιλογες η απάντηση του Παπαδόπουλου ήταν ότι θα τους συνέτριβε. Το ΑΚΕΛ δεν είχε άλλη διέξοδο. Το γεγονος ότι ο Παπαδόπουλος ήταν τρίτος στον πρώτο γύρο δείχνει πόσο ψεύτικη ήταν η εικόνα της λαϊκης υποστήριξης προς τον Παπαδόπουλο, πόσο σαθρη ήταν η βάση της δύναμής-του.

Ο Δημήτρης Χριστόφιας έκαμε σημαντικη πρόοδο στις συνομιλίες-του με τον Μεχμετ Αλι Ταλατ. Ωστόσο δεν είχε την τόλμη να προχωρήσει με την αποφασιστικότητα που απαι­τούσαν οι καιροι, έχασε το θετικο κλίμα των πρώτων μηνων για να φτάσει σε λύση και δίστασε να υπγράψει με το συνομιλιτη-του τις συγκλίσεις που είχαν πετύχει. Η ήττα του Ταλατ, το Μαρι και η παγκόσμια οικονομικη κρίση απέκλεισαν οποιαδήποτε δυνατότητα προόδου στην τελευταία περίοδο της προεδρίας-του. Ο Νίκος Αναστασιάδης μάζεψε γύρω-του στελέχη που είχαν αντίθετες απόψεις με τον ίδιο για το Κυπριακο. Η προεδρία του Ερογλου στην τουρκοκυπριακη κοινότητα φαινόταν να είναι το κύριο εμπόδιο στη διαδικασία των συνομιλιων. Η άνοδος όμως του Ακιντζι άλλαξε ριζικα την κατάσταση και για μεγάλο διάστημα ο Αναστασιάδης φαινόταν να παρασύρει μαζι-του τον εθνικιστικο περίγυρό-του στην πορεία λύσης. Ωστόσο στο Μοντ Πελεραν έδειξε πως δεν ήταν έτοιμος για να πάρει τολμηρες αποφάσεις. Η προσδοκία μιας δεύτερης πενταετίας στην Προεδρία και η χρυσοφόρα για τον ίδιο και τον στενο-του κύκλο διαχείρηση της οικονομίας τον έκαμνε να έχει δεύτερες σκέψεις. Στο Γκραν Μοντανα έκαμε ακριβως ότι και πριν απο αυτον ο Σπύρος Κυπριανου στην Νέα Υόρκη. Εφτασε ουσιαστικα σε μια εξαιρετικη συμφωνία την οποία εγκατέλειψε χωρις προσχήματα την τελευταία στιγμη.

Αν αναφέρομαι σε έκταση για τη συμπεριφορα των επιγόνων του Μακαρίου είναι γιατι θεωρω σημαντικο να έχουμε υπόψη τις δυνατότητες και τους περιορισμους των ηγετων σε σχέση με τις αποφάσεις-τους. Αυτο που σε τελευταία ανάλυση κρίνει την αξία ενός ηγέτη είναι ακριβως η ικανότητά-του να διαχειριστει τις δυνατότητες και τους περιορισμους-του. Ο Μακάριος με αυτο το κριτήριο υπερτερει σαφως σε σύγκριση με τους επιγόνους-του. Εδωσε τις μάχες-του μετρώντας τις δυνατότητες της στιγμης, είχε τις νίκες-του και είχε τις ήττες-του. Επαιρνε ρίσκα που δεν είχαν πάντοτε θετικο αποτέλεσμα. Όμως, τίποτε δεν μπορει να πετύχει κανεις αν δεν πάρει κάποιο ρίσκο. Δεν υπάρχει ποτε πλήρως εξασφαλισμένη και χωρις κινδύνους πολιτικη. Η απροθυμία των επιγόνων να προχωρήσουν σε συμφωνία στο Κυπριακο αποτελει ίσως το καλύτερο παράδειγμα ότι η φοβικη στάση απέναντι στο ρίσκο δεν οδηγει σε καλύτερα αλλα σε χειρότερα αποτελέσματα.

Η. ΟΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ

Μια Τρίτη κατηγορία επικριτων του Μακάριου είναι οι εθνικιστες. Σ’ αυτη την ομάδα μπορούμε να κατατάξουμε πολλες υποκατηγορίες ενωτικων που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο παρέμειναν προσκολλημένοι στο όραμα της Ενωσης και εξακολουθουν να βλέπουν τον Μακάριο σαν τον κύριο υπεύθυνο για την αποτυχία υλοποίησής-του.

Μια τέτοια προσέγγιση θέλει τον Μακάριο να απορρίπτει τη Ενωση που το Σχέδιο Ατσεσον που προνοούσε με αντάλλαγμα τη μίσθωση Τουρκικης βάσης με έκταση 5% του κυπρια­κου εδάφους και αυξημένα δικαιώματα αυτοδιοίκησης των Τουρκοκυπρίων. Αποδίδει αυτη την απόρριψη στη φιλοδοξία του Μακάριου να διατηρήση τη θέση του Προέδρου της Κυπριακης Δημοκρατίας. Ωστόσο αυτη είναι επιλεκτικη ανάγνωση του Σχεδίου Ατσεσον και της πορείας των διαπραγματεύσεων σε σχέση μ’ αυτο. Το αρχικο Σχέδιο που προτάθηκε απο τον Ατσεσον για διαπραγμάτευση προέβλεπε 20% του εδάφους να παραχωρηθει στην Τουρκία και το υπόλοιπο να ενωθει με την Ελλάδα, κάτι που απέρριψε ο Μακάριος σαν «διπλη Ενωση» και όχι «πραγματικη Ενωση». Το Σχέδιο με την πρόβλεψη για στρατιωτικη βάση ήταν μια πρόταση μετα τις μάχες της Τηλλυρίας, πρόταση που είχε τη μορφη «take it or leave it», πρόταση που περιείχε και την εναλλακτικη επιλογη ανατροπης του Μακαρίου απο τον Παπανδρέου σε περίπτωση άρνησής-του να συναινέσει στο Σχέδιο. Ο Παπανδρέου δεν προχώρησε σε τέτοιες επιλογες απλα γιατι η Τουρκία απέρριψε το Σχέδιο έτσι κι αλλοιως.

Πολλοι ενωτικοι που είδαν τη δράση της ΕΟΚΑ Β’ ενάντια στον Μακάριο και την Κυπριακη Δημοκρατία σαν δικαιολογημένο αγώνα ενάντια στην εγκατάλειψη της Ενωσης, αισθάνθηκαν προδομένοι απο τη Δεξια και το ρόλο-της στο πραξικόπημα και αναζήτησαν άλλες προσεγγίσεις. Μερικοι, όπως ο Νίκος Κουτσου και ο Χριστόδουλος Γιαλλουρίδης, ίδρυσαν την ΔΕΝΕΚ σε μια προσπάθεια Σοσιαλδημοκρατικης μεταμόρφωσής-τους. Ηταν ωστόσο πολυ εκτεθειμένοι απο την προηγούμενη δράση-τους στο Δρασις-ΚΕΣ και εγκατέλειψαν την προσπάθεια. Στη συνέχεια ίδρυσαν το ΚΥΚΕΜ όπου δούλεψαν για να δώσουν επιστημονικη σοβαροφάνεια στις αναλύσεις-τους σε υποστήριξη του εθνικισμου-τους. Η αντιμακαριακη στάση-τους μετριάστηκε και προσπάθησαν να παρουσιάσουν τον Γρίβα σαν αντιχουντικο ήρωα που δεν είχε καμμια σχέση με το πραξικόπημα.

Μια άλλη ομάδα στράφηκε απότομα προς την άκρα αριστερα, και ιδιαίτερα στους έλληνες και τους κύπριους μαοϊκους που είχαν σαν θέση την «εθνικη ολοκλήρωση» που μεταφραζόταν στην περίπτωση της Κύπρου σαν Ενωση με την Ελλάδα. Πολλοι απ’ αυτους ανάπτυξαν ιδιαίτε­ρες σχέσεις με το Κουρδικο κίνημα του Αμπτουλαχ Οτσαλαν. Η ιδεολογικη-τους τοποθέτηση ήταν ένα συνονθύλευμα εθνικισμου και ακροαριστερων συνθημάτων με στρατιωτικες προεκτάσεις, που ωστόσο παρέμεναν περισσότερο στα λόγια παρα σε πρακτικη δράση. Μερικοι στην πορεία επέστρεψαν ένας ένας στη mainstream δεξια και αποτελουν τα πιο εθνικιστικα-της φερέφωνα.

Ωστόσο η τάση που έμελλε να αποτελέσει τον κύριο κορμο του κυπριακου εθνικισμου δεν έχει και πολλη σχέση με τις πιο πάνω ομάδες. Το ΕΛΑΜ δεν έχει τις ρίζες-του στην ιστορικη πορεία του κυπριακου εθνικισμου. Είναι εισαγόμενο προϊον που έχει τις καταβολες-του στον Ελληνικο ναζισμο με τη μορφη της Χρυσης Αυγης. Είναι αμφίβολο αν έχουν το ελάχιστο ενδιαφέρον για τη διαμάχη Μακαριακων – Γριβικων ή αν ξέρουν τί ήταν η ΕΟΚΑ Β’ ή τί ήταν ο Μακάριος. Το ΕΛΑΜ είναι ίσως η πρώτη κυπριακη οργάνωση με αυθεντικες ναζιστικες συμπεριφορες. Με την άνοδο του ΕΛΑΜ αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε σαν κοινωνία τη διαφορα ανάμεσα στο ναζισμο και τις προηγούμενες μορφες του εθνικισμου.

Θ. ΕΤΕΡΟΧΡΟΝΙΣΜΕΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

Η κριτικη για τον Μακάριο δεν είναι κάτι που πρέπει να αποφεύγουμε. Αντίθετα, είναι επιβεβλημένη αν θέλουμε να καταλάβουμε την ιστορία και την εξέλιξη των γεγονότων στα οποία ένας απο τους πρωταγωνιστες ήταν και ο Μακάριος. Αυτο που είναι προβληματικο είναι η άρνηση της διάκρισης ανάμεσα σε ένα πραγματικο ηγέτη που στηριζόταν στον λαο-του και σεβόταν τη θέλησή-του και ένα κενόδοξο στρατιωτικο με προσωπικη ατζέντα που το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν η δικη-του εμμονη να επιβάλει τη θέλησή-του με τη βία και την τρομοκρατία. Ο Μακάριος ξεκίνησε με λάθος στόχο, την Ενωση, αλλα είχε την ικανότητα να προχωρήσει πάρα κάτω όταν κατάλαβε πως αυτος ο δρόμος είχε πια κλείσει. Δεν τόλμησε να τα βάλει αποφασιστικα με τους εθνικιστες με αποτέλεσμα να τους δώσει την ευκαιρία να δημιουργήσουν τις συνθήκες για πραξικόπημα. Υποτίμησε τον κίνδυνο του πραξικοπήματος και την κρίσιμη στιγμη δεν πήρε τα απαραίτητα μέτρα για να το αντιμετωπίσει. Με την επιστροφη-του στην Κύπρο πρόσφερε τον «κλάδο ελαίας» και άφησε τους πραξικοπηματίες ατιμώρητους για να επανέλθουν στην ίδια καταστροφικη πολιτικη μερικα χρόνια αργότερα.

Αντίθετα ο Γρίβας ήταν αυτος που έκαμνε δύσκολη τη στροφη του Μακαρίου προς την πολιτικη του «εφικτου». Όταν η πολιτικη-του προσπάθεια να πετύχει την επιστροφη στην πολιτικη της Ενωσης απέτυχε, στράφηκε χωρις αναστολες σε στρατιωτικες μορφες πίεσης σαν αιχμη της προσπάθειας της Ελλάδας και των ΗΠΑ να πετύχουν το διαμελισμο της Κύπρου ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Όταν κι αυτο απέτυχε κατέφυγε στην τρομοκρατικη δράση της ΕΟΚΑ Β’ με σύνθημα την Ενωση και κύρια απειλη-του τον εμφύλιο πόλεμο. Αν το λάθος του Μακάριου ήταν η έλλειψη αποφασιστικότητας για την καταστολη της καταστροφικης δράσης των εθνικιστων, ο Γρίβας ήταν ο ηγέτης αυτης της δράσης. Αν ο Μακάριος ευθύνεται γιατι ο κίνδυνος του εμφυλίου πολέμου τον έκαμε να μην τολμήσει να συντρίψει έγκαιρα και αποτελεσματικα την ΕΟΚΑ Β’ με αποτέλεσμα το πραξικόπημα και την εισβολη, ο Γρίβας ήταν αυτος που απειλούσε με εμφύλιο πόλεμο.

Είναι γι’ αυτο που η εξίσωση του Μακαρίου με τον Γρίβα αποτελει χονδροειδες ατόπημα. Ένα ατόπημα που δεν είναι χωρις σοβαρες πολιτικες συνέπειες. Η δεξια σήμερα, μισο αιώνα μετα τη μεγάλη σύγκρουση μακαριακων και γριβικων, δεν έχει ακόμα συνέλθει πλήρως απο τη διάσπαση στους κόλπους-της απο αυτη τη σύγκρουση. Προσπάθησε με κάθε τρόπο να επουλώσει τις πληγες-της αλλα αυτη η προσπάθεια ήταν δύσκολη και επώδυνα αργη. Οι πρώτες προσπάθειες αποκατάστασης του Γρίβα φαινόταν να πέφτουν στο κενο αλλα σιγα σιγα, βήμα με βήμα, οι καταστροφικες δράσεις της γριβικης δεξιας άρχισαν να αντιμετωπί­ζο­ν­ται με ανοχη, κατανόηση, ακόμα και με επιβράβευση. Η συμπερίληψη των εοκαβητατζήδων και των πραξικοπηματιων στην ίδρυση του Συναγερμου, η αυξανόμενη παρουσία ηγετικων στελεχων της δεξιας στα μνημόσυνα του Γρίβα, η αποκατάσταση των 62, η απόδοση τιμης στους λοκατζήδες που πήραν μέρος στην επίθεση στο Προεδρικο αποτελουν ορόσημα στην πορεία αποκατάστασης τόσο των εθνικιστων όσο και του ίδιου του Γρίβα.

Οσο όμως κι αν προσπάθησαν να αποκαταστήσουν τον Γρίβα, στη συνείδηση του κυπριακου λαου (πάντα των ελληνοκυπρίων) δεν κατάφεραν να κάμουν και πολλα. Ο Μακάριος παραμένει ο Εθνάρχης που προσπάθησε αλλα απέτυχε στο τέλος να κερδίσει τη μάχη για την Κύπρο. Ο Γρίβας παραμένει η κακη επιλογη του Μακαρίου για τον αντιαποικιακο αγώνα και ο ηγέτης της ΕΟΚΑ Β’ που προκάλεσε το πραξικόπημα, την εισβολη και τη διχοτόμηση της Κύπρου. Η σημερινη απόπειρα ταύτισης του Μακάριου και του Γρίβα σαν το δίδυμο της καταστροφης, αποτελει ένα απρόσμενο δώρο στην προσπάθεια των εθνικιστων να αποκαταστήσουν τον Γρίβα. Η ταύτισή-τους, ακόμα και σε αρνητικη αναφορα, έχει σαν αποτέλεσμα την κάλυψη του χάσματος που ακόμα υπάρχει στην υστεροφημία-τους.

Η ταύτιση του Μακάριου με τον Γρίβα είναι αμφίβολο αν θα πλήξει ουσιαστικα την εικόνα του Μακάριου για τη μεγάλη πλειοψηφία του λαου. Η θετικη αντίληψη που υπάρχει για τον Μακάριο είναι τόσο έντονη και τόσο πλατεια διαδεδομένη που δεν θα αλλάξει επειδη μερικοι αναλυτες ή μερικοι ιστορικοι ανακαλύπτουν λάθη του Μακάριου που δεν έβλεπαν παλια. Στη συνείδηση του λαου ο Μακάριος έχει τη θέση που έχει ο Εμιλιάνο Ζαπάτα για το Μεξικο, ο Χοζε Μαρτι για την Κούβα, ο Νέλσον Μαντέλα για την Νότια Αφρικη. Η ταύτισή-του με τον Γρίβα δεν θα στοιχίσει πολυ στην εικόνα-του. Για τον Γρίβα όμως αυτη η ταύτιση είναι ένα ανέλπιστο σωσίβιο, μια ευκαιρία να τον ανεβάσει σχεδον στο επίπεδο του θανάσιμου αντιπάλου-του. Με τη δεξια να αναζητα απεγνωσμένα τρόπους να επουλώσει τις πληγες της διάσπασής-της, η ταύτιση του Μακαρίου με τον Γρίβα θα οδηγήσει τελικα στην αποκατάσταση του Γρίβα, που θα της δώσει και την ποθούμενη οικειοποίηση του Μακάριου. Θα αφήσει τον Μακάριο στο βάθρο του αγιοποιημένου ηγέτη και απλα θα προσθέσει δίπλα-του την εξαγνισμένη μορφη του Γρίβα. Θα τους χρησιμοποιήσει σαν τους ηγέτες της Δεξιας και αυτου που η Δεξια αντιλαμβάνεται σαν Κύπρο: το δικο-της αποκλειστικο φέουδο.

Η κριτικη του Μακάριου και της πολιτικης-του πρέπει να γίνει. Είναι όμως απαραίτητο να είναι μια κριτικη που να γίνεται με ακρίβεια, μια κριτικη που να παίρνει υπόψη όλα τα στοιχεία της εποχης στην οποία αναφέρεται και να καταλαβαίνει τις δυνατότητες και τις αδυναμίες της εποχης και των ανθρώπων. Ετεροχρονισμένες ή επιπόλαιες προσεγγίσεις σ’ αυτη την κριτικη δεν βοηθουν στην προσπάθεια να απομυθοποιήσουν τον Μακάριο. Αντίθετα θα έχουν ακριβως το αντίθετο αποτέλεσμα προσφέροντας ένα μυθοποιημένο και κατάλληλα προσαρμοσμένο Μακάριο, μαζι με μεγάλο μέρος του λαου, στους εθνικιστες που θα τον βάλουν δίπλα στον Γρίβα σαν τα νέα αγάλματα στα συμπλέγματα των ηρώων-τους.

Θέμος Δημητρίου

26.06.2020